Andreas Thiel: Prawo i sprawiedliwość - ustawa i moralność

17.12.2022 | www.kla.tv/24508

Ivo Sasek: Ok - więc to co teraz usłyszeliście ode mnie, ten otwarty temat, jest teraz dalej pogłębiony przez mężczyznę. I tego mężczyznę polecił AZK, właśnie szwajcarski sędzia o którym mówiłem w swoim wystąpieniu. On przemówi do nas elokwentnie na temat prawa i sprawiedliwości - i ustawy i moralności. Mówię: powitajcie ze mną szwajcarską gwiazdę satyryczną i filozofa państwa Andreasa Thiela. Andreas Thiel jest szermierzem wśród szwajcarskich intelektualistów. Jako jeden z niewielu liberalnych artystów porusza się daleko poza dotowaną przez państwo sceną artystyczną. Administrację zrównuje z nieodpowiedzialnością, poprawność polityczną z brakiem poczucia humoru, a wokalność z zaniedbaniem umysłowym. Zasłynął ze swoich satyr politycznych, które w latach 1997-2017 wykonywał na scenach od Berna po Bangkoku i za które został obdarowany nagrodami artysty-cznymi . Od 2019 roku ustanawia nową szkołę myślenia poprzez swoje refleksje językowo-filozoficzne - w tym najnowszy format YOYOGAGA na stronie www.kontrafunk.radio. W 2023 roku ukaże się pilot jego państwowo-filozoficznej serii filmowej LES SANS-PAPIERS , którą rozwija i produkuje wspólnie z bazylejskim filozofem prawa prof. dr. iur. Davidem Dürrem. Andreas Thiel odbył szkolenie teatralne u Desmonda Jonesa w Londynie, szkolenie głosowe i trening mowy u Anneliesy Fackler w Zurychu, poetykę i etymologię u Christofa Stählina we Friedbergu. Andreas Thiel urodził się w Bernie 02.02.1971 r. jako drugi syn położnej i inżyniera. Po kilku latach spędzonych w Islandii i Indiach, od 2015 roku mieszka w środkowej Szwajcarii wraz z żoną i ich dwiema córkami. Osiągnięcia: 1999 Byk Salzburg 2003 Szwajcarska Nagroda Kabaretowa 2005 Szwajcarska Nagroda Mediów Prix Walo 2005 Prix Pantheon (D-Bonn) 2006 Humour Filler (Arosa Humorfestival) 2008 Prix Cornichon (Festiwal Kabaretowy w Olten) Szwajcarska Nagroda Wolności 2009 2013 Niemiecka Nagroda Kabaretowa (D-Norymberga) 2014 Swiss Freedom Award (Bonny Foundation for Freedom) Andreas Thiel wypowiada się dziś na temat "Prawo i sprawiedliwość - ustawa i moralność". Andreas Thiel Dziękuję bardzo, Ivo! Pozdrawiam Was wszystkich tam na całym świecie, drodzy przyjaciele, na wszystkich kontynentach! Jestem poruszony wielkością tego stadi-onu tutaj, czuję się jak pchła z lodowca na biegunie południowym. Chciałbym podzielić się z Państwem kilkoma refleksjami językowo-filozoficznymi, a mianowicie chciałbym zastanowić się z Państwem nad relacją między prawem a sprawiedliwością. Prawo i sprawiedliwość są często mylone, mieszane, zlewane, a w zasadzie te dwie rzeczy nie mają ze sobą zupełnie nic wspólnego. Czyli: porównamy prawo i sprawiedliwość. Jeśli ukradnę ten flipchart tutaj Ivo, to on może na mnie donieść. I zakładając, że nie może udowodnić kradzieży, to sędzia musi mnie uniewinnić, bo: W państwie prawa dług jest tylko wtedy długiem, gdy jest udowodniony. Prawo opiera się na ustawach, a ustawy to NORMY. Norma to miara, jednostka miary, co oznacza, że prawo musi być czymś mierzalnym. Mówimy też o "normach prawnych". I dlatego dług jest długiem tylko wtedy, gdy można go udowodnić. Jeśli kradzieży nie da się udowodnić, to mogę zatrzymać flip-chart. I to nie jest sprawiedliwość, ale to jest prawo, bo: Sprawiedliwość nie pochodzi z prawa, ale sprawiedliwość ma związek z moralnością. Gdybym był osobą moralną, to w ogóle nie ukradłbym flipcharta i to byłoby sprawiedliwe. Ale jeśli go ukradnę, to albo Ivo potrafi zachować się moralnie i może pomyśleć, no cóż, biedny artysta potrzebuje flipchart, niech sobie weźmie. Nie byłoby to zgodne z prawem, ale byłoby to po prostu dlatego, że: To jest moralne. Ale jeśli Ivo zażąda zwrotu swojego flipcharta, to i tak sędzia mnie uniewinni, jeśli Ivo nie będzie w sta-nie udowodnić kradzieży. A jeśli Ivo miałby teraz wpaść na pomysł, że myśli, no cóż, jeśli nie dostanę sprawiedliwości od prawa, to sam odzyskam flipcharta. Teraz przychodzi Ivo, włamuje się do mojego domu i znowu zabiera mi flipchart Ale ja mam kamerę nadzoru! Teraz mogę pozwać Ivo i twierdzić, że ukradł mi flip-chart. A ponieważ mogę udowodnić tę kradzież, Ivo musi oddać mi tego flipcharta i również zostaje ukarany przez sędziego. I znów nie jest to sprawiedliwość, ale jest to sprawiedliwość. Widzimy więc, że sprawiedliwość oczywiście nie ma zupełnie nic wspólnego z prawem. A ma to związek z tym, że mamy dwie różne kategorie, tak jak prawo pochodzi od ustaw, a ustawy są normami, tak sprawiedliwość pochodzi od moralności. A moral-ności nie da się znormalizować. Moralność składa się z wartości. Mamy tu do czyni-enia z dwoma różnymi kategoriami słów, a mianowicie z normami i wartościami. Tak jak normy muszą być mierzalne, tak sędzia musi mieć coś mierzalnego, żeby móc oceniać, tak wartości nie są mierzalne. Wartości takie jak przebaczenie, miło-sierdzie, cierpliwość, wytrwałość, hojność, nie są mierzalne, bo: Wartości są nie-mierzalne. A to, co jest niezmierzone, jest również bezmierne. To jest różnica. Spra-wiedliwość jest czymś niezmierzonym. Działanie moralne jest niezmierzone. War-tości są bezmierne. Tego nie da się zmierzyć. Ale ustawa musi być mierzalna. To jest coś zupełnie innego. A gdybyśmy wpadli w pokusę, by sprawiedliwość włożyć w prawo, to właśnie to ro-bimy: Bierzemy koncepcje moralne i umieszczamy je w prawie. A my robimy to cały czas. Nasze ustawy są pełne określeń, które nie mają tam racji bytu. Bo my zawsze staramy się włożyć moralność do prawa. Najbardziej znane zdanie niemieckiej ustawy zasadniczej brzmi: Godność człowieka jest nienaruszalna. Wszyscy są tak dumni z tego zdania. Godność człowieka jest nienaruszalna. To piękne zdanie, wspaniałe zdanie, ale nie należy do ustawy. Bo słowo "godność" nie jest normą, jest wartością. Godność jest niewymierna. Nie ma ona charakteru normatywnego. Słowo "godność" jest wręcz słowotwórczo związane ze słowem "wartość". Co się więc stanie, gdy umieścimy w ustawie słowo "godność"? Mamy poczucie, że wkładamy w prawo coś moralnego, wartość, sprawiedliwość. Ale to, co faktycznie robimy, to wprowadzenie nieumiarkowania do prawa. I wtedy dzieje się coś nowego. Mamy ustawę lub artykuł prawa, który jest nieumiarkowany. A to prowadzi do samowoli. Tak więc z zamiarem zapisania sprawiedliwości w prawie, tworzymy samowolę. Bo: Jeśli teraz ukradnę ten flipchart, mogę powołać się na godność człowieka. Ponieważ jest ona nieumiarkowana, mogę użyć dobrych argu-mentów, aby sędzia uniewinnił mnie od zarzutu kradzieży. Jeśli będę dobrze argumentował: Ja jestem artystą, Ivo Sasek jest bogatym człowie-kiem, ma dziesięć flipchartów. Do czego jest mu potrzebny ten flipchart?" W imię godności tego biednego artysty tutaj, sędzia może mnie uniewinnić. "No cóż, Ivo nie powinien tu udawać z powodu flipcharta". Ale może też zrobić coś zupełnie odwrot-nego. Może powiedzieć: "Ivo to taki dobry człowiek, hojny człowiek. A jak się go okrada, to nie chodzi o to, co się kradnie, tylko o to, że się okrada tak dobrego, ser-decznego człowieka." I w imię godności człowieka, godności Ivo, sędzia może mnie skazać na śmierć. I na tym polega problem z naszymi prawami, że z czasem wkładamy w nie coraz więcej wartości, koncepcji moralnych, a to otwiera furtkę do samowoli. Nie mamy już nic wymiernego, możemy być skazani za wszystko, każdy może być uniewinniony. Zróbmy mały eksperyment myślowy: cofnijmy się do czasów, gdy niewolnikami handlowano otwarcie na całym świecie. I to też było regulowane, istniały prawa do-tyczące handlu niewolnikami. I wyobraźmy sobie, że w takiej ustawie jest napisane na froncie, jako preambuła: Godność niewolnika jest nienaruszalna. Teraz widzisz, że to nic nie znaczy. Gdy tylko wpiszemy wartość do ustawy, spróbujemy ją ujednolicić, rozpłynie się ona w powietrzu. Godność niewolnika jest nienaruszalna, to nic nie znaczy. Zupełnie inaczej jest, gdy wartość tę zastąpimy pojęciem normatywnym. Na przykład wolność. Wolność jest mierzalna. Jeśli napiszemy jako preambułę, w ustawie o nie-wolnictwie: Wolność niewolnika jest nienaruszalna - wtedy jednym zdaniem znieśliśmy niewolnictwo. Musimy więc dość dobrze odróżnić normy od wartości. Normy są dobre dla ustawy, wartości nie. Wartości są dobre dla moralności. A to już inna kategoria. Musimy wyznaczyć tu ścisłą granicę. Bo jeśli przekroczymy tę granicę, to wyniknie z tego samowola. Podam jeszcze jeden przykład. Weźmy na przykład Nowy Testament. Nowy Testa-ment zawiera wielką naukę moralną. I w zasadzie można sprowadzić Nowy Testa-ment do pojęć miłości bliźniego i przebaczenia. I te dwie wartości, miłosierdzie i przebaczenie, są bardzo, bardzo ważne dla poko-jowego współżycia. Wszyscy nieustannie depczemy sobie po piętach, niechcący, lub w ferworze chwili, a może nawet celowo. I gdybyśmy nie mieli zdolności do ciągłego wybaczania sobie nawzajem, to by się to ciągle sumowało. Jeśli za dziesięć lat znów zobaczę Ivo, a on pomyśli sobie: "Chwila, to ten facet, który ukradł mi flipchart!". Ale jeśli mi wybaczy: "Nieważne, ta sprawa z flipchartem - daj spokój, to było dawno temu, zapomnij o tym". To nie jest słuszne, ale taka jest moralność. Tylko ofiara może wybaczyć. Sprawca, wydał to z rąk. Sprawca nie może cofnąć czynu. Ale ofiara może rozpuścić wgo powietrzu, poprzez przebaczenie. Wyobraźcie sobie, że musielibyśmy ciągle nastawiać się na to, co jeden zrobił dru-giemu. Niektórzy ludzie rodzą się w klanach, które są w konflikcie z innymi klanami. Dorasta się do sporu, z którym samemu nie ma się nic wspólnego. Wyobraź sobie, że Ivo jest na mnie zły tylko dlatego, że mój pradziadek ukradł flipchart swojemu pradziadkowi. Jest wiele kultur, które żyją w takim sporze ze sobą, spór między szyitami a sunnitami, sięga pierwszego pokolenia po Mohamedzie. I dla większości z nich nie robi to dziś żadnej różnicy, ale są jeszcze tacy, którzy wciąż toczą ze sobą spór, z którym sami nie mają nic wspólnego, spór, który ma wie-ki. Urodziłem się w Bernie, stolicy Szwajcarii. A kiedy widzę Francuza, mogę pomyśleć: Zaraz, to jest Francuz! Napoleon był w Bernie. Napoleon był w Bernie. Bern był w tym czasie bardzo, bardzo bogaty. A Napoleon potrzebował pieniędzy na swoje kampanie. Napadł Berno i uciekł z całym złotem. Wyobraź sobie, że myślę: "Aha, Francuz? Dopóki Francuzi nie zwrócą złota, nie będę rozmawiał z Francuzami!". Gdyby Szwajcaria zażądała zwrotu złota, czyli tyle złota, z procentem składanym, Francja by upadła dziś.. E.., Francja ogłosiłaby up-adłość.... To, Francja, . Więc bez tej zdolności do przebaczenia - czyli czegoś bezwarunkowego - to jest: "zapomnijmy o tym". Bez wybaczania możemy liczyć pokolenia wstecz - nigdzie nie dojdziemy. Nie kończy się to na przesunięciu granic, oddaniu mienia, znowu trzeba się wyprowadzić z domu, bo: Tu przychodzi ktoś, rodzina, tej rodzinie zabrano dom trzy pokolenia temu. Nie możemy się nigdzie dostać, bo: Cała historia ludzkości to nic innego jak ludzie okradający się nawzajem, mordujący się nawzajem. Nie możemy się nigdzie dostać. Możemy żyć razem w pokoju tylko wtedy, gdy potrafimy wybaczać. A ponieważ jest to tak ważne dla społeczeństwa, mogliśmy wymyślić: Wpiszmy to do ustawy. Społeczeństwo będzie spokojniejsze, jeśli uczynimy przebaczenie normą prawną. I to jest właśnie to, co robimy: Przekraczamy tę granicę, wydaje nam się, że tworzymy sprawiedliwość, ale wpro-wadzamy do prawa nieumiarkowanie. Bo: Jeśli Ivo teraz ciągnie mnie przed sędziego, bo ukradłem mu flipchart - to Ivo teraz też stał się mądrzejszy, nauczył się! Teraz ma też kamerę nadzoru, co oznacza, że może udowodnić kradzież. I teraz sędzia mówi: "Tak, mamy tu nowe prawo, tam z Nowego Testamentu, a ono mówi: 'Jeśli ktoś uderzy cię w policzek, nadstaw i drugi policzek'". I wtedy Ivo jest skazany na wręczenie mi drugiego flipcharta. Czy rozumiesz mechanizm: moralność jest niezbędna do naszego współżycia, ale gdy tylko próbujemy ująć moralność w ustawę, tworzymy coś przeciwnego. Tworzymy wielką niesprawiedliwość. Jeśli Ivo dobrowolnie powie: "A, trzeba ukraść flipchart, weź też długopisy i papier". Wtedy to jest chrześcijańskie, to są wartości chrześcijańskie. Ale jeśli jest do tego zmuszany przez prawo, to jest to po prostu nie-sprawiedliwe. I tak samo jest z każdą moralnością. Przyjrzyjmy się filozofiom dalekowschodnim. Rdzeniem całej filozofii Dalekiego Wschodu jest "Koło Samsary", wieczne koło um-ierania i odradzania się, umierania i odradzania się. I z tego można wyprowadzić całkiem sporo moralności - dobrej filozofii moralnej. Na przykład: Jestem wegetarianinem. Jestem wegetarianką tylko dlatego, że po prostu lubię zwierzęta. Nie mam nic przeciwko ludziom, którzy jedzą mięso, ale ja tak bardzo lubię zwierzęta, że nie lubię ich zabijać, bo mogę się wyżywić bez zabijania zwierząt. Wolałbym nawet głodować niż zabić zwierzę. Wrócę znowu, to dla mnie żaden prob-lem. Ale kiedy teraz widzę: "Ach, Ivo je mięso!" i patrzę na niego z góry, a potem myślę: "Cóż, on po prostu nie jest jeszcze tak rozwinięty duchowo". Potem obniżam siebie, ponieważ, wszystko co tu robimy, nasze zadania, nawet nasz los, który warunkuje się, lub ma swoją przyczynę, zgodnie z tą filozofią umierania i odradzania się w naszym ostatnim życiu. I nie wiem co Ivo zrobił w swoim ostatnim życiu - nie wiem też co sam zrobiłem w swoim ostatnim życiu - ale wszystko co nas spotyka, dobry i zły los, spowodowaliśmy w swoim ostatnim życiu. A to, co robimy teraz, jest przyczyną naszego losu w następnym życiu. To znaczy, nawet nie wiem, czy Ivo ma zupełnie inne trudniejsze zadania do rozwiązania w tym życiu, niż po prostu nie jedzenie mięsa. I życie ułatwia mi się, mam małe zadanie: "Nie jedz mięsa!". A jeśli teraz patrzę na Ivo z góry, to tym samym stawiam siebie w gorszym świetle. Robię coś niemoralnego. Więc jeśli komuś źle się wiedzie w tym życiu, to wcale nie jest powód, żeby samemu zachowywać się źle, tylko ta filozofia umierania i odradzania się prowadzi do oceni-ania każdego z osobna i mówi: "No nie wiem, może Ivo jest - był - bardzo złym człowiekiem w swoim ostatnim życiu, a dziś jest dobrym człowiekiem. Cóż, nadal je mięso, ale zrobił ogromne postępy". A ja w ostatnim życiu byłem bliski oświecenia, tylko musiałem przyjść na chwilę i teraz patrzę z góry na jedzących mięso. Potem znowu się zapadam. Więc znowu filozofia moralna, która prowadzi nas do patrzenia na każdego z osobna i mówienia: "Cóż, nie wiem, co powoduje, że on jest taki, jaki jest, i..." Możemy też pokusić się o ujęcie tego w ramy ustawy: Trzeba brać pod uwagę nie tylko dzieciństwo, ale i ostat-nie życie. A teraz ukradnę Ivo flipchart, on idzie przed sędzią, a sędzia mówi do Ivo: "Oczywiście w poprzednim życiu byłeś złodziejem, inaczej flipchart nie zostałby ci skradziony". A ze mną jest trudniej, bo: Ze mną nie wiadomo, jeśli w ostatnim życiu byłem - powiedzmy - mnichem, a w tym życiu kradnę, to jest to bardzo zły czyn. Ale jeśli w poprzednim życiu byłem mordercą, a w tym życiu jestem tylko złodziejem, to trzeba mnie pochwalić za tę poprawę! Tłumaczę to tylko po to, żebyście zrozumieli: to podstawowe zło, kiedy próbujemy ująć moralność w ustawę, tworzymy samowolę, a więc niesprawiedliwość. Tak jest ze wszystkim. Weźmy taką podstawową zasadę Zen Powiem najważniejsze zdanie zenu: "Zostań w chwili, zostań w chwili". Powodem tego jest to, że jeśli nasze myśli zagłębiają się w przyszłość, to może pojawić się niepokój. Jeśli będziemy odbiegać w przyszłość, możemy nagle zacząć się bać: "Tak, co się stanie, jeśli zachorujemy albo jeśli nastąpi katastrofa ekologiczna, jeśli klimat się załamie, co może się stać?". Właśnie wtedy tylko, gdy w myślach zagłębiamy się w przyszłość, pojawia się lęk. Dlatego w naszych myślach powinniśmy zawsze pozostawać w chwili obecnej. Nie oznacza to, że nie powinniśmy wykorzystywać naszej zdolności do myślenia w przyszłość. Powinniśmy z niej korzystać, aby móc planować. Ale jak tylko przestras-zymy się podczas planowania, to znaczy: teraz zbaczamy z naszymi myślami, wracamy z powrotem do chwili obecnej. I nie dotyczy to tylko dalekiej, ale i bliskiej przyszłości. Kiedy przechodzę przez ulicę, a zawsze się boję, myślę: mogę zostać przejechany! I to nawet wtedy, gdy jestem na przejściu dla pieszych, a nadjeżdża ciężarówka i zaraz mnie rozjedzie. Wtedy mogę się przestraszyć sekundę wcześniej i pomyśleć "O mój Boże!" albo po prostu pozostać w tej chwili i pomyśleć "Ach". Nie zmienia to faktu, że zostanę prze-jechany. Strach może więc pojawić się tylko wtedy, gdy w myślach zagubimy się w przyszłości. I właśnie dlatego należy pozostać w tej chwili. I podobnie jest z przeszłością. Kiedy nasze myśli błądzą w przeszłości, pojawiają się złe uczucia, takie jak zazdrość czy złość. Jeśli Ivo zobaczy mnie za 10 lat i powie: "Ach, to ten z flipchartem". Wtedy zagłębia się w przeszłość i pojawia się złość. Albo kiedy widzę tu Ivo, a dawno go nie widziałem, i myślę: "Ach super, super, ach jakie on ma świetne studia, w szkole był najgłupszy". Jak on doszedł w tego studia?" Dopiero gdy w myślach zagłębimy się w przeszłość, możemy dokonać porównań. Inni, którzy mają, którzy mieli może więcej szczęścia od nas, ci, którzy zrobili kariery obok nas, mimo że są kompletnie nie zdolni czy coś. Tylko wtedy, gdy zbaczamy z tematu, mogą pojawić się negatywne myśli, takie jak złość czy zawiść, zazdrość. I nie oznacza to, że nie powinniśmy korzystać z możliwości zaglądania w przes-złość, by wyciągać z niej wnioski. Ale jak tylko pojawi się w nim złość: Aha, Francuz? Oni nadal mają nasze złoto! Kiedy pojawia się złość, musimy wrócić do chwili obecnej, jesteśmy tu, zapominamy o przeszłości. A ponieważ ta podstawowa zasada zen prowadzi nas do tego, by nie mieć ani strachu, ani negatywnych uczuć wobec innych, możemy znów ulec poku-sie, by powiedzieć: "W porządku, jeśli chcemy pokojowego społeczeństwa, zapiszmy to w ustawie: każdy musi pozostać w chwili obecnej." A potem oczekujemy, że jesteśmy bardziej sprawiedliwym społeczeństwem. Ale to, co się dzieje, jest znowu dokładnie odwrotne: ja kradnę flipchart, Ivo idzie do sędziego i mówi: "Tutaj artysta ukradł mi flipchart". A sędzia mówi do Ivo: "Tak, mamy tu nową ustawę, instrukcję Zen. Ivo, nie odbiegaj od tematu przeszłości, to cię tylko rozzłości". A potem mówi: "Tak, ale skoro ukradł mi flipchart, to może wrócić i ukraść jeszcze więcej!". Mówi sędzia: "Nie odbiegaj w przyszłość, to cię tylko straszy". To zawsze ta sama pułapka: kiedy mamy pokusę zapisania moralności w prawie, tworzymy samowolę, otwieramy drzwi dla samowoli. Ale to dlatego, że teraz dopiero zetknęliśmy się z moralnością. Zredukowaliśmy trochę te nauki, do sedna, i zrozu-mieliśmy: to wszystko to tylko moralność, naucza wartości. Gdzie są normy? - Bo: Szukamy kilku norm. Jakie są dobre normy? Oczywiście, że są normy - weźmy coś całkiem świeckiego: socjalizm czy komunizm, to jest normatywne. . Na przykład Manifest Komunistyczny można sprowadzić do zdania: "Znosi się własność prywatną". I to jest właśnie definicja Karola Marksa. Karol Marks powie-dział: Manifest Komunistyczny można sprowadzić do zdania: "Znosi się własność prywatną." I to jest normatywne, to jest mierzalne. Różnica między socjalizmem a komunizmem, według Karola Marksa, jest taka: w socjalizmie pieniądz jest cały czas w obiegu, w komunizmie już nie. To jedyna różni-ca. I jeśli teraz powiemy: "Aha, no to w końcu norma, cudownie - zakotwiczmy ją od razu w ustawie, tam mamy normę", to co się teraz stanie? Ja kradnę flipchart, Ivo idzie do sędziego i mówi: "Thiel ukradł mi flipchart". A sędzia mówi: "Aha, więc byłeś w posiadaniu flipcharta". A potem Ivo zostaje skazany, bo miał prywatną własność. A do mnie sędzia mówi: "Mhm, ty myślisz, że okradłeś Ivo. Ale nie ma własności prywatnej, wszystko należy do wszystkich! To znaczy, że okradłeś wszystkich. A to już jest przestępstwo zagrożone karą śmierci". Dlatego w systemach socjalistycznych czy komunistycznych nawet drobne przestępstwa [przestępstwa o niewielkim znaczeniu] karane są drakońskimi karami , ponieważ zgodnie z tą normą, że nie ma własności prywatnej, praktycznie każde przestępstwo jest przestępstwem przeciwko całemu społeczeństwu, przeciwko wszystkim prze-ciwko systemowi w czystej formie. Więc teraz znowu mamy problem: mamy normę, coś normatywnego, ale to wciąż nie jest odpowiednie, to wciąż nie jest dobre prawo. Mamy dwa problemy. Po pierwsze, gdzie znajdziemy normy? A jeśli znajdziemy normy: Gdzie znajdziemy rozsądne normy? Możemy też wziąć - nie wiem - demokrację. Demokracja jest normatywna w naszym rozumieniu. Przez "demokrację" rozumiemy "decyzję większości": Większość de-cyduje. To jest normatywne, to jest mierzalne. Ale jest to norma proceduralna [regu-lacja, jak coś powinno być przeprowadzone]. To znaczy, jeśli powiemy: "W porządku, nasze prawo jest proste: decyduje większość!". Następnie Ivo idzie do sędziego, a sędzia najpierw musi zapytać wszystkich: "Kto uważa, że kradzież powinna być zakazana?". Jeśli większość powie: "Tak, tak, kradzież powinna być zabroniona", sędzia musi wtedy zapytać wszystkich ponownie: "Kto jest zdania, że Thiel ukradł Ivo flipchart? To znamy więc, że sąd przysięgłych mówi: "Tak, nie wykluczyłbym tego.... No, pew-nie tak". I wtedy można też głosować nad zdaniem: "Kto jest zdania, że należy wy-mierzyć karę śmierci w tej sprawie?". Bo: norma ta nie jest normą prawną, lecz normą proceduralną. Decyzja większości mówi nam jedynie, lub daje nam protokół, jak osiągnąć decyzję w sposób pokojowy, bez wzajemnego rozbijania sobie głów. Tylko w ten sposób można dojść do decyzji. Ale jakość decyzji, norma nic o tym nie mówi. I to właśnie widzimy tutaj, my wszyscy, którzy żyjemy w demokracjach, czy tak zwanych demokracjach. Wiemy, że większością głosów można wprowadzić największe bzdury. Możemy ustanowić dowolne bzdurne prawo normatywną więks-zością głosów. Możemy wprowadzić socjalizm, narodowy socjalizm większością głosów, możemy wprowadzić karę śmierci, możemy przywrócić niewolnictwo więks-zością głosów. Demokracja mówi tylko: mamy proces, sposób dochodzenia do decyzji, proces de-cyzyjny i mówi: "Każdy podnosi rękę - większość wygrywa". Ale demokracja nie mówi nic o jakości decyzji. Może spróbujmy bez norm. W anarchii [stanie bezprawia] na przykład nie mamy żadnych ogólnie obowiązujących zasad. Zobaczymy, co tam się dzieje, w anarchii. Brak ogólnie obowiązujących zasad. Nie przeszkadza nam to w tworzeniu własnych zasad w grupach nieformalnych; ale załóżmy, że nie akceptuję zasad grupy Iva, po-tem ukradnę mu flipchart. Teraz nie ma on sędziego. Co on robi? Zabiera brata, podchodzi do mnie, pobije mnie, znów zabiera flipchart. Albo Ivo przychodzi z bratem- nie wiem, że mam dwóch braci - zlejemy Ivo i jego bra-ta i wychodzą bez flipcharta. I może pojawia się trzecia osoba i mówi: "Chciałbym tu pośredniczyć...". A potem razem z Ivo pobijemy trzecią osobę i mówimy jej: "Nie wtrącaj się!". Ale może być też tak, że Ivo ma moralność i po prostu mówi: "No, weź sobie ten flipchart. Mam jeszcze jeden." Oznacza to więc, że w anarchii - moralność obowiązuje zawsze, jest poza ustawą i jest indywidualny - oznacza to: no cóż, nie mamy żadnego prawa, ale chcielibyśmy mieć coś w rękach. Gdzie, skąd to prawo się wzięło? Skąd się biorą rozsądne normy? W całej literaturze występują tylko trzy. W całej znanej mi literaturze istnieją tylko trzy rozsądne normy prawa i znajdują się one w starej księdze obowiązującej Żydów, muzułmanów i chr-ześcijan. To dziesięć przykazań w Starym Testamencie, w Drugiej Księdze Mojżes-zowej, w Księdze Wyjścia. Ale ponieważ musimy odróżnić normy od wartości, musimy to zrobić również z dzie-sięcioma przykazaniami, ponieważ: Wśród dziesięciu przykazań są tylko trzy normy. Są tylko trzy przykazania normatywne, reszta to morały. Jest to bardzo ważne, po-nieważ: Sprawiedliwość wypływa z moralności, ale spójrzmy na to, co normatywne. Normatywne przykazania to po prostu "Nie będziesz mordował". Wiem, że w nie-których tłumaczeniach jest napisane "Nie będziesz zabijał", ale jest różnica między mordowaniem a zabijaniem. Jeśli przejeżdżam kota Ivo cofając na miejsce par-kingowe, to nie jest to morderstwo, tylko jest to smutne. Nawet jeśli przejadę teściową Iva, to nie jest to morderstwo. Jeśli Ivo przejedzie włas-ną teściową, to może być morderstwo, nie wiem. Jeśli więc zabijesz kogoś z premedytacją lub z rażącym niedbalstwem, to jest to morderstwo i nie wolno ci tego robić. Morderstwo ma również charakter normatywny. Są inne przykazania typu "Będziesz czcił ojca i matkę", to nie jest normatywne, to jest morał. Albo "Nie będziesz pożądał tego czy tamtego". To jest morał, to nie jest prawo, to nie jest nor-matyw. Nie mogę wyjść stąd bez flipcharta, a potem Ivo idzie do sędziego i mówi mu: "Nie ma go, ale myślę, że chyba pożądał mojego flipcharta". To nie jest normatywne. Ale jeśli ja nie żyję, to można to zmierzyć, tak on nie żyje - to jest normatywne. Wtedy drugie prawo brzmi: "Nie wolno kraść". Ach, oto mamy to. W tysiącletniej księdze jest już napisane, że nie wolno mi kraść flipcharts Iva. Wystarczy, że sędzia powie: "Tak dobrze, to jest zabronione, musimy go ukarać". Ale potem jest jeszcze trzecia norma, która brzmi: "Nie będziesz cudzołożył". Wiem, że wielu ma z tym prob-lem. Jeśli są jakieś inne płcie niż te dwie oglądające tutaj: Dotyczy to wszystkich. Więc to są jedyne trzy normatywne przykazania, które mamy, a co zabawne, w in-nych księgach jak Nowy Testament czy w hymnach Zarathustry, wielkiego perskiego proroka, w takich księgach czy w księgach buddyjskich, są tylko wartości przeka-zywane, więc dlatego, że: Chodzi o sprawiedliwość, a sprawiedliwość wynika z mo-ralności. W takich filozoficznych książkach nie są przedstawiane żadne światowe normy. Tylko Mojżesz to robi. Oprócz siedmiu wartości, wartości moralnych, Mojżesz proponuje nam również trzy normy. Powiedzmy "Oto trzy prawa świata" - nie ma w nich mowy o Bogu. Chodzi tu o re-lację człowieka do człowieka. Relacja człowieka do człowieka: nie morduj, nie krad-nij, nie cudzołóż. I są nawet połączone, bo: W zasadzie chodzi o ochronę życia jed-nostki. To jedyna rzecz, w której mówisz, no cóż sprawiedliwość wynika z moralno-ści, ale jest kilka ogólnie obowiązujących praw, które obowiązują wszystkich. Każdy robi co chce, mamy różne koncepcje moralne i to dobrze, ale jest najmniejszy wspólny mianownik: "Jeśli jesteśmy w sporze, jeśli ktoś ukradnie flipcharta, to nadal nie wolno go zamordować. To jest niedopuszczalne w żadnym wypadku. A to właściwie oznacza, że bez względu na to, co się stanie, musimy oszczędzić sobie nawzajem życie. Mu-simy się nawzajem oszczędzać. Nie możemy go chronić, to byłaby ochrona przed losem. Nie możemy. Ale chodzi o oszczędzanie życia drugiego człowieka. I teraz w konsekwencji, jeżeli chcemy dać życiu, życiu szczególną ochronę, ochronę ustawową - to jest to kodeks karny: Nie wolno ci kogoś zabić, nie wolno ci kogoś skrzywdzić. Jeśli chcemy nadać życiu specjalne ramy ustawowe, to automatycznie musimy nadać rodzinie również ramy ustawowe. Bo: Jest życie, które jeszcze nie potrafi się obronić, które dorasta i to naczynie musi być chronione, to jest rodzina, bo: Rodzina przekazuje życie. Zatem to prawo "Nie będziesz cudzołożył" dotyczy rodziny. Bo: Jeśli - małżeństwo - nie ma dzieci, to jak się pokłócą i potem się rozstaną, to nie jest tak źle. Ale jak tylko mamy dzieci, to chodzi o coś więcej niż związek pary, to cała masa ludzi, a niektórzy z nich korzystają z naszej specjalnej ochrony. Oznacza to, że nie chodzi już o problemy, które mają ze sobą dwie osoby, ale o wiele więcej osób. Dla-tego jest napisane "Nie będziesz niszczył jądra rodziny". I oczywiście nie jest to tota-litarne, żeby lepiej chronić członków rodziny, jeśli rozdzielają się u podstaw, bo związek jest tak toksyczny [szkodliwy, zatruwający], to należy to zrobić, żeby chronić innych, może. Nie należy jednak chcąc lub nie chcąc niszczyć trzonu rodziny lub wyrządzać jej krzywdy. Więc jeśli chce się chronić życie, trzeba też chronić rodzinę, bo: Rodzina przekazuje życie, państwo nie może przekazać życia. Próbuje ponownie i ponownie - są państwa, które próbują zastąpić rodzinę jakimś modelem zorganizowanym przez władzę - ale to zawsze prowadzi do programów hodowli genetycznej. Kiedy państwo przejmuje hodowlę życia, prowadzi to do życia w probówkach, które dorasta bez miłości. Dlatego również rodzina korzysta ze szczególnej ochrony prawnej. I teraz przychodzi kolejna konsekwencja: jeśli chcesz chronić rodzinę, musisz też chronić jej własność. Bo rodzina potrzebuje środków na wychowanie dzieci. Każdy z nas zna to, gdy nie miał dzieci: Boah, żyliśmy z niczego. Ale jak tylko masz dzieci, myślisz: "Och, to jest drogie!". Dlatego jeśli chce się chronić rodzinę, trzeba też chro-nić majątek. Są to trzy filary prawne, które tworzą każde państwo konstytucyjne. U nas w Szwajcarii są to Kodeks Karny, Kodeks Zobowiązań i Kodeks Cywilny. Każde państwo konstytucyjne na tym świecie opiera się na tych trzech filarach prawnych. Życie, mienie, rodzina. Wszystko inne, w zależności od punktu widzenia, jest "przyjemnie jest mieć" lub nadregulacją. Czy mamy ustawę o długach i upadłości, czy mamy ustawę o epidemii, nawet nie zauważamy. Ale jeśli kodeks karny zostanie uchylony, to każdy może nas zabić lub zranić bezkarnie. Jeśli własność nie jest już chroniona, to każdy może nam coś zabrać. A jeśli rodzina nie jest już chroniona prawem, jeśli zlikwidujemy kodeks cywilny, to każdy może przyjść i zabrać nam dzie-ci. Wtedy mogą powiedzieć "Co, wegetarianie? Nie, biedne dzieci, muszą jeść mięso. Weźmiemy ich do siebie." Wszystkie inne prawa są zbędne. Ale te trzy prawa, czy te księgi prawa, są w więks-zości państw całymi księgami prawa, które na ich podstawie są dobrym prawem i są od Mojżesza dwóch, czyli od x tysięcy lat, i każde niesprawiedliwe państwo natural-nie atakuje właśnie tutaj. Chce dostać w swoje ręce majątek. I właśnie przypomniałem sobie to najważniejsze zdanie z manifestu komunistycz-nego "Znosi się własność", a drugie najważniejsze zdanie z manifestu komunisty-cznego brzmi: "Znosi się rodzinę". Więc pytasz: "Huh? Dlaczego teraz?" A potem czytasz - więc, co Karol Marks mówi na ten temat - aha, on argumentuje dokładnie, że rodzina przekazuje własność i dlatego trzeba zlikwidować rodzinę i zastąpić ją inną formą społeczeństwa, żeby można było sięgnąć po własność. Ale państwo, w przeciwieństwie do rodziny, nie przekazuje majątku. Państwo niszczy własność. Rodzina - zwykle zapewnia utrzymanie następnemu pokoleniu i pokoleniu po nim. Państwo postępuje odwrotnie. poucza następne pokolenie i następne. Zaciąga długi na głowy nienarodzonych. I dlatego ... to nie jest tak, że każda rodzina potrafi przekazać życie i majątek, albo naprawdę to robi, albo nawet robi to dobrze, ale: rodzina jest do tego predestynowana. Jest to idealne naczynie. Dlatego mamy te trzy normy prawne, że trzeba chronić rodzinę, mienie i życie. A teraz wracamy i widzimy: Aha, to już jest to. Mamy dużo moralności, już tylko w Mojżeszu siedmiu przykazaniach moralnych, a potem wszystkie inne księgi, to wszystko moralność - a mamy tylko trzy normy prawa. Dlaczego? Dlaczego tak trudno jest znaleźć rozsądne prawo? Dość prosto: bo każde prawo jest z definicji to-talitarne. Totalitarne! To dosłownie oznacza "zakrywanie wszystkiego". A prawo jest powszechnie obowiązujące, dlatego każde prawo jest samo w sobie totalitarne. I z tego powodu musimy uważać na to, ile ustaw ustanawiamy. Nie ma definicji, kiedy system staje się totalitarny. Wiemy tylko: w pewnym momencie jest za dużo praw, wtedy staje się to totalitarne. Państwo totalitarne nie składa się z totalitarnych idei, ale ze zbyt wielu praw. I - tu już robi się podstępnie. Jeśli np. mając prawo "Nie będziesz mordował"..., jeśli uznamy to za ogólnie obowiązujące, to już dyskryminujemy mniejszość. Mianowicie mniejs-zość zabójców na zlecenie. Tak, uznajemy zabójców na zlecenie za przestępców, zabraniamy im ich zawodu. I oczywiście będą argumentować moralnie: "Chwil-eczkę, dzięki nam jesteście bezpieczni. My wykonujemy brudną robotę, a teraz mówicie tak!". Cóż... możesz iść do urzędu pracy i przekwalifikować się na rzeźnika. Gdybyśmy mieli głosować nad tym, czy wszyscy zgadzają się, że morderstwo jest zakazane, to przy urnie dostalibyśmy może 65% głosów na "tak". Są tacy, którzy są za karą śmierci. Jest wielu, którzy się z tym nie zgadzają. Ale tak to już jest z usta-wami. Są one totalitarne. Dotyczą one wszystkich, nawet tych, którzy mogą odczu-wać niedogodność - jak zabójcy na zlecenie. Wyobraź sobie, że jak już wspomni-ałem, jestem wegetarianem. A ja naprawdę jestem tylko wegetarianem, bo po prostu uważam, że zwierzęta są takie słodkie. Po prostu nie lubię ich zabijać, żeby utrzymać się przy życiu. Kocham zwierzęta, nie ma nic bardziej nieszkodliwego niż wegetarianin. I co zabawne, jako wegetarianin mam nawet wyższą średnią długość życia, bo jestem zdrowszy. Istnieją badania medyczne, które dowodzą, że jako wegetarianin mam mniejsze ryzyko zawału serca i mniejsze ryzyko zachorowania na raka. I oczywiście są badania, które mówią coś przeciwnego, ale te mnie nie interesują. A teraz wyobraź sobie, że zostaję ministrem zdrowia. Jestem odpowiedzialny za zdrowie publiczne. A teraz pozwólcie mi zobaczyć: co jest największym problemem- gdzie są główne problemy zdrowotne naszego narodu? Aha, ryzyko zawału serca i raka! Dla mnie to dość proste: przepisuję wegetarianizm na ludzi. Jest to dobre dla ludzi, jest zdrowe, ludzie żyją dłużej. Mam nawet naukową radę doradczą, przypad-kowo wszyscy są wegetarianami. A teraz z dobrą wiedzą zakazuję spożywania mięsa. Co się dzieje w populacji? Mieszkamy tu. Mamy mięso, kulturę. Ludzie jedzą tu dużo mięsa. A w lecie ludzie nadal urządzają grille. Wtedy myślę: aha, ludzie nie przestrzegają zasad, muszę sprawić, że spożywanie mięsa będzie karalne. Mówię: "Za każdą kiełbasę jest 10-frankowa grzywna". Lud myśli "dobrze". Nadal kontynuują grillowanie. Może za do-mem. A ci, którzy wierzą w państwo oczywiście natychmiast stają się wegetarianami i patrzą przez okno : "Aha, sąsiedzi, Ivo urządza grillowanie". Zadzwoń na policję, powiedz "Aha, u Iva jest grill". A potem przychodzi policja i jest mandat 10-frankowy za kiełbasę. Ivo myśli: "Cóż... kiełbasa będzie po prostu kosztować trochę więcej!". Ale tak myślą wszyscy - nie pozwolą zniszczyć swojej kul-tury. Ja natomiast, jako minister zdrowia, myślę: "Aha, ludzie nadal nie przestrzegają przepisów, widocznie kara nie jest jeszcze wystarczająco wysoka!". Ale wtedy zwiększam karę. Mógłbym wtedy powiedzieć: "Każdy, kto zostanie przyłapany na podawaniu mięsa, kiełbasy lub dania mięsnego komuś innemu, zostanie ukarany grzywną w wysokości 10 000 franków". To była grzywna grożąca restauracjom w przypadku, gdy obsługiwały nieszczepione osoby. A teraz coś się zmienia, bo: Ta kara jest naprawdę wysoka. Teraz karczmy są zamy-kane. A co robi Ivo? Grill przenosi do piwnicy. Bo ludzie nadal urządzają grille, ale w piwnicy. W piwnicy potajemnie trzymają świnie, w piwnicach nielegalnie funk-cjonują chlewnie. A oni sami zabijają. Ale ja doprowadzam widoczną część gospo-darki do bankructwa. Doprowadzam bardzo dużą część gospodarki do bankructwa. Wszystkie zakłady produkujące mięso, zakłady przetwarzające mięso, zakłady hand-lujące mięsem, wszystkie restauracje. Doprowadzam dużą część gospodarki do bankructwa. Mówię: "Nie ma problemu, idź do urzędu pracy, możesz się ponownie przekwalifik-ować". Rzeźnicy po raz drugi idą do urzędu pracy. Doprowadzam więc jedną część społeczeństwa do bankructwa, drugą do nielegalności. Ale mam czyste sumienie. Wraz z moją naukową radą doradczą organizuję cotygod-niowe konferencje prasowe, na których opowiadamy ludziom, jak ponownie pod-nieśliśmy średnią długość życia, jak zmniejszyliśmy ryzyko zachorowania na raka i zawału serca oraz ile zwierząt udało nam się uratować. I mam bardzo, bardzo dobre sumienie jako minister zdrowia, bo: Zrobiłem tak wiele dobrego. W trakcie tego procesu ustanowiłem państwo totalitarne. Jedną ideą, zupełnie niegroźną ideą zwaną wegetarianizmem, ustanowiłem państwo totalitarne. A to tylko dlatego, że zdrowie nie jest normatywne. Zdrowie jest wartością i nie jest mierzalne. Nie można zrobić badań PCR, a potem powiedzieć "aha, pozytywny - chory, ne-gatywny - zdrowy, pozytywny - chory, negatywny - zdrowy". To nie działa w ten sposób. W ogóle nie powinień być minister zdrowia. Mam jedną jedyną wartość, mianowicie moralność, że nie jem mięsa - i zapisałem to jako prawo, ustanawiając tym samym państwo totalitarne. Mam jedną jedyną wartość, mianowicie moralność, że nie jem mięsa - i zapisałem to jako prawo, ustanawiając tym samym państwo totalitarne. "Totalitaryzm nie powstaje z idei totalitarnych, totalitaryzm powstaje z dobrych idei, które są deklarowane jako powszechnie obowiązujące. I dlatego idealny stan to: dużo moralności, bo: Przez to przychodzi sprawiedliwość - ale mało państwowa. Niewiele, niewiele ustaw. Idealny stan społeczeństwa wygląda więc tak: Mamy bardzo mało ustaw ponieważ: Ustawy zawsze niosą ze sobą ryzyko powstania wielu niesprawiedliwości. Wystarczy nam ochrona życia, mienia i rodzi-ny. Ale potrzebujemy wielu morałów dla sprawiedliwego społeczeństwa. To jest ide-alny stan społeczeństwa, bo: Sprawiedliwość pochodzi z moralności, a nie z prawa. Ale jaki jest stan społeczeństw, w których żyjemy?" Mamy mnóstwo praw, a nie mamy już moralności. I dlatego świat, w którym żyjemy, wydaje nam się bardzo niesprawiedliwy, bo: Sprawiedliwość bierze się z moralności, a tej już nie mamy! A jeśli do prawa włożymy moralność, co uczyniliśmy, to nie tworzymy sprawiedliwości, lecz niesprawiedliwość, bo nie włożyliśmy do prawa sprawiedliwości, lecz nieumiarkowanie. I nie mamy już moralności, bo wszystko włożyliśmy w ustawę. Miłosierdzie wobec bezdomnych, biednych ludzi, ochrona zwierząt, ochrona środowiska, klimatu - wszystko pakowaliśmy w prawo i myśleliśmy, że biednym ludziom będzie lepiej, albo zwierzętom będzie lepiej, albo klimatowi będzie lepiej. - Nie, mechanizm jest dokładnie odwrotny, wszyscy mają gorzej - i to jest nasz problem. Już dawno przekroczyliśmy tę granicę i mamy zbyt wiele praw, a to stwarza wielką niesprawiedliwość i nie mamy już ani moralności, ani środków na tworzenie sprawiedliwości. I teraz przychodzi wielkie pytanie: Jak wrócić do tego stanu? Jak przejść od wielu ustaw do niewielu ustaw? - Nie wiem. W historii rzadko kiedy wszystko przebiega bez rozlewu krwi. Idzie tylko przez rewolucję, barykady, palenie budynków urzędowych, wojnę domową. Nie mam ochoty na to.! Ale dobra wiadomość jest taka: przejście od małej moralności do dużej moralności jest łatwe. To jest prywatne, nie ma tego w ustawie. Nie ma znaczenia czy mamy za dużo praw czy nie - wszyscy możemy stać się bardziej moralni w każdej chwili, zawsze. A na koniec oczywiście pojawia się pytanie: Tak, co robimy z tymi wszystkimi sędziami, władzami, naszym rządem, politykami, którzy ciągle wpędzają nas w ten bałagan? Cóż, niech sobie będą. Nakładają podatki, karzą nas, musimy płacić grzywny - ahh, jeśli chcą pieniędzy.... Jezus pokazał monetę z portretem cesarza na niej i powiedział: "Oddajcie Cezarowi to, co należy do Cezara". Jeśli chcą władzy i pieniędzy, to cóż, niech je biorą. Jeśli są zainteresowani tymi światowymi rzeczami, tymi materialnymi - tak, pozwólcie im. Dbamy o to I wiemy, że nie możemy rozliczać naszych sędziów, polityków, rządu, poprzez pra-wo. Ale to nie jest problem, bo: Sprawiedliwość wynika z moralności, a moralność jest ponad wszystkim. To znaczy: zostawmy to dobremu Bogu. Każdy polityk, który w tym życiu bierze pi-eniądze od innych ludzi, każdy człowiek, który bierze więcej niż mu się należy, musi na to zapracować w następnym życiu. Obliczyłem kiedyś, że nasz rząd, to co spowodował w ciągu ostatnich dwóch lat, te miliardowe szkody, które spowodował swoją polityką; jeśli przeliczyć to na gremium rządowe naszych siedmiu radnych federalnych - powiedzmy, że z naszą płacą me-ridianową i z naszą średnią długością życia zawodowego tutaj w Szwajcarii, to wszyscy członkowie naszego rządu musieliby się odrodzić siedem tysięcy razy, aby to odpracować. Więc nawet nie możemy się na nich gniewać. Musimy współczuć biednym ludziom. Musimy się zlitować nad naszymi rządami, nad naszymi politykami; musimy wciąż prosić kochanego Boga: "Nie bądź taki surowy - dwa tysiące odrodzeń wystarczy!". I tu wracamy do moralności: nie należy patrzeć w przeszłość, można tylko prze-baczyć. Przebaczenie jest bezwarunkowe. Przebaczenie, miłosierdzie jest bezwa-runkowe. Tak jak szczęście jest. Szczęście, które otrzymujemy - doświadczamy tak wielu pięknych rzeczy i mamy szczęście, które znowu jest również niezasłużone. Oznacza to, że to co otrzymujemy w postaci szczęścia, otrzymujemy bezwarunkowo. I dlatego powinniśmy być również gotowi do bezwarunkowej miłości, do hojności. Miłość, przebaczenie, cierpliwość, wyrozumiałość, pokora - to wszystko są cnoty. A wszystkie cnoty razem wzięte, mamy na to słowo, nazywa się ono miłość. Miłość jest sumą wszystkich cnót. I nie należy do ustawy, bo: Jest tak samo bez miary, jak i niezmierzona. I tego powinniśmy się trzymać. Dziękuję za oglądanie i słuchanie. Ivo Sasek: Dziękuję bardzo. To było genialne! A jeśli nie wiedziałeś, jak bardzo jest to państ-wowy filozof - teraz to się wyjaśniło, tak! Czyli w najlepszym wydaniu - dziękuję bar-dzo, Andreas Thiel. Mamy nadzieję, że jeszcze kiedyś się spotkamy. Musi teraz iść na kolejny wykład. Powodzenia. Dziękuję, że tutaj byłeś.

von Andreas Thiel

Quellen/Links: -